Κεντρική ιδέα της πρότασης [1] είναι η προώθηση ενός ολοκληρωμένου Μοντέλου Διοίκησης των Δράσεων Ανασυγκρότησης και Δίκαιης Κοινωνικής Μετάβασης  στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας. Το Μοντέλο αυτό θα κωδικοποιεί τους άξονες της πολυεπίπεδης δημόσιας παρέμβασης για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση των δράσεων αποκατάστασης-ανασυγκρότησης σε οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο.  

Η αποτελεσματική πρόβλεψη και διαχείριση του συνόλου των προκλήσεων επιβάλλει την εκπόνηση ενός πολυ-επίπεδου Μακροχρόνιου Σχεδίου Οικονομικής, Περιβαλλοντικής και Κοινωνικής Ανασυγκρότησης της Θεσσαλίας (Master Plan), με πέντε (5) βασικούς άξονες:

ΑΞΟΝΑΣ 1 - Αποκατάσταση των αγροτικών εδαφών με αλλαγές στις χρήσεις γης κατοικίας ή παραγωγής / γεωγραφική κατανομή των νέων οικονομικών δραστηριοτήτων, με κριτήριο τον εντοπισμό των «ευάλωτων σημείων» στις καταστροφές.

ΑΞΟΝΑΣ 2 - Ενίσχυση της φυσικής προστασίας από καταστροφές (δράσεις ενίσχυσης δασών και φυσικών ροών, αναμόρφωσης των εδαφών, αποθήκευσης νερού) που θα συνδυάζεται με τον τεκμηριωμένο προγραμματισμό των αντιπλημμυρικών έργων.

ΑΞΟΝΑΣ 3 - Αποκατάσταση των υποδομών που αποδείχθηκαν ευάλωτες και σχεδιασμός νέων, κατάλληλα προσαρμοσμένων στις νέες συνθήκες διακινδύνευσης, για μεγαλύτερη ασφάλεια στο μέλλον

ΑΞΟΝΑΣ 4  -  Διαφύλαξη και αναβάθμιση του οικονομικού και κοινωνικού ιστού της Περιφέρειας με στόχο την αντιμετώπιση των επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών στις τοπικές αγορές εργασίας, τα τοπικά οικοσυστήματα κοινωνικής οικονομίας και στους ίδιους τους κατοίκους.

ΑΞΟΝΑΣ 5 – Εφαρμογή ενός νέου μοντέλου διοίκησης και συντονισμού των δράσεων ανασυγκρότησης, με βάση τις αρχές της «πολυεπίπεδης διακυβέρνησης» και τα σύγχρονα εργαλεία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και διαχείρισης κρίσεων. 

 Η ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΩΣ ΖΗΤΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

H πρόκληση της ανασυγκρότησης συνιστά πρωτίστως ζήτημα κοινωνικής δικαιοσύνης και συνοχής, καθώς,

• ο βαθμός έκθεσης στους κλιματικούς κινδύνους είναι άνισα κατανεμημένος λόγω φυσικής και κοινωνικής θέσης,
• οι αδύναμες κοινωνικές ομάδες και τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα είναι πιο ευάλωτα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής,
• παράλληλα με τις επιπτώσεις των υλικών καταστροφών, αναμένεται να εμφανισθούν και μεσοπρόθεσμες προκλήσεις (ανεργία, κοινωνικός αποκλεισμός, ψυχική υγεία κλπ.) για την κοινωνική συνοχή της Θεσσαλίας.

Στον αγροτικό τομέα πρέπει να αντιμετωπιστούν παράλληλα βασικές δομικές αδυναμίες του ελληνικού παραγωγικού προτύπου (πολυτεμαχισμένος κλήρος, γήρανση του πληθυσμού, καλλιέργειες ευάλωτες στην κλιματική αλλαγή, ισχνή χρηματοδότηση της αγροτικής καινοτομίας, προβλήματα άρδευσης).

Ο τομέας του τουρισμού αποτελεί έναν από τους πλέον ευάλωτους τομείς της θεσσαλικής οικονομίας. Συνολικά, οι φυσικές καταστροφές, η καταστροφή ή αλλοίωση των τουριστικών προορισμών (βλ. πλημμύρες στο Πήλιο ή τις Σποράδες), προβλέπεται να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στη λειτουργία του τουριστικού συμπλέγματος, αν δεν υλοποιηθούν έγκαιρα οι αναγκαίες παρεμβάσεις.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΕΣ

Οι δυσκολίες του εγχειρήματος ανασυγκρότησης πολλαπλασιάζονται από τις διαχρονικές ελληνικές παθογένειες στους τομείς της κρατικής οργάνωσης και του προγραμματισμού των δημόσιων πολιτικών.

• Διαχρονικά υποτιμάται στη χώρα μας η αξία της έγκαιρης πρόβλεψης, καθώς και του ελέγχου της καλής λειτουργίας των υποδομών πολιτικής ή περιβαλλοντικής προστασίας.
• Η ανοχή έναντι της εκτεταμένης αυθαίρετης δόμησης, όπως και η παραβίαση της νομοθεσίας για την υλοποίηση δημόσιων έργων (στένεμα κοιτών και μπάζωμα ρεμάτων για δημιουργία δρόμων ή χώρων στάθμευσης) δημιουργούν, έτσι, ένα εκρηκτικό σκηνικό, στο οποίο ο χωρικός σχεδιασμός (πολεοδομικός ή χωροταξικός) θεωρείται αντιαναπτυξιακός και ανεπίκαιρος.
• Η Ελλάδα είναι η χειρότερη χώρα στην Ευρώπη σε θέματα χωροταξίας και περιβάλλοντος. Δεν διαθέτει α) εθνικό χάρτη με οριοθέτηση ρεμάτων, αιγιαλού και παραλιών ή περιοχών Natura, β) διαχειριστικά σχέδια δασών, περιοχών Natura και περιοχών υψίστης προστασίας), γ) ολοκληρωμένες καταγραφές της ιδιοκτησίας γης (ολοκληρωμένο Κτηματολόγιο) ή των δασών (επικυρωμένους δασικούς χάρτες), καθώς και δ) σταθερό χωρικό σχεδιασμό με αποσαφηνισμένες χρήσεις γης (πχ. Τοπικά Χωρικά Σχέδια).
• Η ανατροπή αυτής της αντίληψης απαιτεί ένα κράτος «νέου τύπου», που θα τεκμηριώνει με επιστημονικά και στατιστικά δεδομένα τις πολιτικές του, ενώ θα διαθέτει την αναγκαία «συλλογική αναλυτική ικανότητα» (thinking capacity) για να παίρνει αποφάσεις, να ιεραρχεί, να υλοποιεί και να ελέγχει τη δράση του στη βάση έγκυρης πληροφόρησης (evidence informed policies).

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

• Τα μέτρα που έχουν ανακοινωθεί ως τώρα δεν εξαντλούν σε καμία περίπτωση το φάσμα των ενεργειών κοινωνικής αποκατάστασης ούτε καλύπτουν τον χώρο της Αυτοδιοίκησης (Δήμοι και Περιφέρειες), που οφείλει να δραστηριοποιηθεί θεσμικά, κοινωνικά και αναπτυξιακά, προκειμένου να συμβάλλει ενεργά στον σχεδιασμό για τη βιώσιμη ανασυγκρότηση της περιοχής.
• Μεσοβραχυπρόθεσμα, ο ρόλος της θα πρέπει να επικεντρωθεί στην οργάνωση-ενορχήστρωση των διαδικασιών διαβούλευσης των κοινωνικών και οικονομικών εταίρων της περιοχής, ώστε να υλοποιηθεί ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός για την «επόμενη ημέρα», με στόχο να ανασυνταχθεί η οικονομία της περιοχής, να διαφυλαχθεί η κοινωνική συνοχή και να αποτραπεί η «εσωτερική μετανάστευση» ανθρώπινου δυναμικού.
• Η κοινωνική ανασύνταξη, ειδικότερα, δεν μπορεί να είναι ένα αμιγώς «τεχνοκρατικό» σχέδιο, που θα αγνοεί τις εμπειρίες και τις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών. Το ποιες ακριβώς δράσεις θα συνθέσουν το πολυεπίπεδο Σχέδιο Ανασυγκρότησης οφείλει να αποτελέσει αντικείμενο μιας ευρύτατης διαβούλευσης που θα κορυφωθεί σε μία «Συνέλευση για τη Θεσσαλία» με τη συμμετοχή αρετών των ΟΤΑ των δύο βαθμών, των βουλευτών, εκπροσώπων της οργανωμένης κοινωνίας (σύλλογοι, συνδικάτα, επιμελητήρια, σωματεία, ΜΚΟ, κόμματα), της επιστημονικής και ερευνητικής κοινότητας (πανεπιστήμια, επιστημονικοί σύλλογοι, εμπειρογνώμονες).

ΕΝΑ ΝΕΟΣ ΦΟΡΕΑΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

• Η καταστροφή στη Θεσσαλία μπορεί να ερμηνευθεί και ως αποτυχία του κυρίαρχου – αλλά παρωχημένου πλέον - μοντέλου διακυβέρνησης που καλείται να αντιμετωπίσει τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής. Ολοένα και περισσότερο αναδεικνύεται η ανάγκη ριζικής μεταβολής τόσο του διοικητικού όσο και του αναπτυξιακού υποδείγματος που καθιστά τη χώρα ευάλωτη στις διαδοχικές κρίσεις.
• Η πρώτη αντίδραση της ΕΕ φανερώνει την προσφυγή στη γνωστή συνταγή της «αναµόχλευσης» ήδη διαθέσιµων πόρων για την επούλωση των πληγών, γεγονός που καθιστά ακόμη επιτακτικότερο έναν αξιόπιστο εθνικό στρατηγικό σχεδιασμό της «επόμενης μέρας» έναντι των βραχύβιων εμβαλωματικών «μικρολύσεων». Καθώς η οικονομία της Θεσσαλίας αντιστοιχεί περίπου στο 5,2 % του ΑΕΠ, η ανασυγκρότηση της περιοχής σε στέρεες βάσεις αποτελεί πλέον κεντρικό στόχο της εθνικής οικονομίας.
• Η Θεσσαλία πρέπει να γίνει το εργαστήριο των μεταρρυθμίσεων του μέλλοντος και η αποκατάσταση της μετά από μια τέτοια καταστροφή να σηματοδοτήσει τη μετάβαση σε ένα ποιοτικά νέο μοντέλο περιφερειακής ανάπτυξης και διακυβέρνησης. Η «επόμενη μέρα» δεν μπορεί, επίσης, να ταυτίζεται με επιστροφή στο παλιό αναπτυξιακό ή οργανωσιακό πρότυπο, εν είδει μιας απλής «αποκατάστασης» των ζημιών και της επαναφοράς στην πρότερη κατάσταση, αλλά να σηματοδοτεί την επιλογή ενός νέου μοντέλου με ισχυρή κοινωνική γείωση, πολιτικές συναινέσεις και διακομματική συνεννόηση πάνω στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις.
• Στόχος είναι να έχει ολοκληρωθεί εντός 5ετίας το πρώτο Ολιστικό Περιφερειακό Σχέδιο Ανασυγκρότησης ως παράδειγμα πολιτικής προσαρμοσμένης στη συνθήκη της κλιματικής κρίσης. Μόνο τέτοιες πρωτοβουλίες μπορούν να μειώσουν τη διάχυτη αβεβαιότητα για τις δυνατότητες επανεκκίνησης της αγροτικής και επιχειρηματικής δραστηριότητας σε μια δυναμικά επιχειρηματική Περιφέρεια με σημαντική συνεισφορά και στις εξαγωγές της χώρας.
• Το σημερινό διοικητικό μοντέλο για την αντιμετώπιση των κρίσεων κρίνεται πλέον απαρχαιωμένο, καθώς το εξωτερικό περιβάλλον δεν είναι πλέον σταθερό και χωρίς εκπλήξεις. Οι σύγχρονοι οργανισμοί είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούν Συστήματα Διοίκησης και Λήψης Αποφάσεων σε πραγματικό χρόνο (Real-time Systems), όπως η «Διοίκηση Στρατηγικών Θεμάτων», η «Διοίκηση Αδύναμων Σημάτων» και η «Διοίκηση Στρατηγικών Εκπλήξεων», τα οποία απομακρύνονται από τα κλασικά εργαλεία του Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, που δεν λάμβαναν υπόψη τα νέα δεδομένα της κλιματικής κρίσης.
• Η επόμενη μέρα ως εντελώς νέα «δημόσια επιλογή» θα προκύψει από ένα μείγμα α) στοχευμένων βελτιωτικών δράσεων στις υφιστάμενες υποδομές, β) επίσπευσης εκκρεμουσών μεταρρυθμίσεων (Κτηματολόγιο, δασικοί χάρτες, χρήσεις γης, Τοπικά Χωρικά Σχέδια σε επίπεδο Δήμων, αναθεώρηση Περιφερειακού Σχεδίου), γ) ανάπτυξης κοινωνικών παρεμβάσεων τοπικής στόχευσης που θα ενσωματώνουν υποδείγματα Κοινωνικής Καινοτομίας και Τοπικής Ανάπτυξης χωρίς Αποκλεισμούς, δ) προσφυγής σε δοκιμασμένες fast truck λύσεις (μοντέλο 2004), όπως ιδίως:
• ίδρυση ενός ευέλικτου Οργανισμού για την Διαχείριση του Προγράμματος Οικονομικής, Περιβαλλοντικής και Κοινωνικής Ανασυγκρότησης της Θεσσαλίας που θα αναλάβει την εκπόνηση ενός Οδικού Χάρτη και του Επιχειρησιακού του Σχεδίου, σε ένα πλαίσιο συνεχούς διαβούλευσης με τους τοπικούς φορείς
• υιοθέτηση εξπρές διαδικασιών για μελέτες, αδειοδοτήσεις και υλοποίηση έργων.
• Προτεραιότητα αποτελεί η ίδρυση ενός τέτοιου Οργανισμού που θα σχεδιάσει την ανασυγκρότηση της Θεσσαλίας, στο πλαίσιο των αρχών της «πολυεπίπεδης διακυβέρνησης», σε συνεργασία με την επιστημονική και ερευνητική κοινότητα και υπό συνθήκες συνεχούς διάδρασης και διαβούλευσης με τους παραγωγικούς και τους αυτοδιοικητικούς φορείς των δύο επιπέδων.
• Ο «Οργανισμός Ανασυγκρότησης της Θεσσαλίας» θα λογοδοτεί σε Κυβέρνηση και Αυτοδιοίκηση, κατά το πρότυπο της «πολυεπίπεδης διακυβέρνησης», στο πλαίσιο μιας «εταιρικής σχέσης» που θα αποτυπωθεί στη «μικτή σύνθεση» (εκπρόσωποι Κυβέρνησης και Αυτοδιοίκησης) των οργάνων πολιτικής εποπτείας, τα οποία θα επεξεργαστούν τις κεντρικές κατευθύνσεις για τον σχεδιασμό των πολιτικών ανασυγκρότησης και τη σύνδεσή τους με τις εθνικές προτεραιότητες (Κείμενο Κοινών Θέσεων ΕΝΠΕ–ΚΕΔΕ, 2018).
• Στη χώρα μας, παρά την απουσία διοικητικής κουλτούρας στους τομείς του προγραμματισμού και του επιχειρησιακού σχεδιασμού μπορούν να αντληθούν χρήσιμα στοιχεία αφενός από τις «καλές πρακτικές» άλλων χωρών και αφετέρου από τα ελάχιστα ελληνικά επιτυχημένα παραδείγματα επιτυχημένης οργάνωσης (πχ. επιλεκτικά στοιχεία από το Αθήνα 2004) για να συγκροτήσουμε το νέο μοντέλο διοίκησης της ανασυγκρότησης. Η προσφυγή στα νέα μοντέλα πρόληψης και αντιμετώπισης σύνθετων κρίσεων είναι πλέον μονόδρομος.

Δρ. Απόστολος Ι. Παπατόλιας, πρ. Νομάρχης   

papatolias@gmail.com 

[1] Το κείμενο αποτελεί την περιληπτική εκδοχή της κοινής πρότασης 5 ερευνητικών και ακαδημαϊκών φορέων (Ευρωπαϊκός Οργανισμός Δημοσίου Δικαίου (EPLO), Νομική Σχολή ΑΠΘ, Εργαστήριο Στρατηγικής Διοίκησης, του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Εργαστήριο Κοινωνικής Διοίκησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, `Ομιλος Διοικητικών Επιτημόνων Ελλάδας “Διοικητικό Επιμελητήριο”), για την ανασυγκρότηση της Θεσσαλίας